E nderuar redaksi e gazetës!
Po shkruaj nga pikëllimi për humbjen e babait,
por edhe që t’i kërkoj shoqërisë shqiptare të mos na shohë më me syrin e armikut.
Jam një tridhjetë e dy vjeçare lindur e rritur në Tiranë, në Kombinat. Ne nuk jemi racë e bardhë, por me ngjyrë. Kemi jetuar në një shtëpi dy dhoma e një kuzhinë që gjyshi me gjyshen e kanë marrë nga këshilli i lagjes kur ata erdhën me banim në Tiranë. Gjyshi me gjyshen janë nga Elbasani dhe gjyshi ka punuar saldator në Metalurgjikun e Elbasanit ndërkohë që punohej me aksion për të ndërtuar uzinën. Gjyshi dhe gjyshja që të dy kishin mbaruar shkollën e mesme në ndryshim nga të afërmit e tjerë të tyre që mezi mbaronin shkollën fillore.
Gjyshi mbaroi shkollën e mesme me nota shumë të mira, por i dhanë vetëm të drejtën për të bërë një kurs dhe për të filluar punë si saldator. Ai u njoh me gjyshen time kur ishte njëzet e gjyshja shtatëmbëdhjetë, ende pa mbaruar shkollën e mesme. Edhe pse ajo ishte me nota të mira, prindërit e saj e martuan sipas traditës, pa mbushur ende të tetëmbëdhjetat. Gjyshi e çoi gjyshen në shkollë e për një vit punonte për të dy dhe vetëm pasi ajo mbaroi shkollën e mesme, ata menduan të bëheshin me fëmijë. E para lindi halla ime e cila pati fatkeqësinë të lindte shurdhmemece. Pasi u rrit, e çuan në shkollën e shurdhmemecëve në Tiranë ku mësoi gjuhën e shenjave dhe mësoi të bënte punën e rrobaqepëses. Me siguri, i ka ngjarë gjyshes. Gjyshja, ashtu, me vajzën që s’fliste dhe me shtatë fëmijë të tjerë të lindur çdo dy vjet, ka punuar, edhe në rrobaqepësinë e komunales, edhe në shtëpi. Kështu, fëmijët u rritën dhe që të gjithë morën shkollën e mesme e nga një zanat. Im atë, që ishte djali i fundit, lindi e u rrit në Tiranë, u bë zdrukthtar e ka punuar në Kombinatin e Tekstileve si tapicier. Kur ai mbushi njëzet vjeç, u martua me mamanë time dhe në shtëpinë që u kishin dhënë, jetonin dy gjyshërit, halla shurdhmemece dhe prindërit e mi.
Në shtëpi ishin pesë vetë kur linda unë. Sigurisht, nuk jam rritur mes gjithë të mirave sepse gjyshërit dolën në pension, gjyshja i ndihmonte hallës, por sërish bëheshim gjashtë vetë. Nënën e njihnin të gjithë në lagje si plakë e urtë dhe e ëmbël, ndërsa hallën, si maniakja pas pastërtisë. Ime më u martua ende fëmijë, por ka mësuar nga halla ime të lajë e të pastrojë.
Unë vetë i bëja dallimet mes mënyrës së jetesës dhe shtëpisë time gjithmonë të pastër dritë e të familjeve të tjera të racës sime që jetonin në Kombinat. Gjithmonë mbaj mend që për festa të na vinin komshinjtë dhe prindërit e gjyshërit t’u kthenin vizitat. Edhe ne u bëmë katër fëmijë, të gjithë shpejt e shpejt. Në shkollë unë kam qenë gjithmonë shumë e mirë, ndërsa dy vëllezërit e motra ime e vogël e kanë mbaruar shkollën e mesme vetëm me këmbënguljen e gjyshit e të babit.
Kur unë isha në vitin e katërt në gjimnaz, gjyshi ndërroi jetë pas një aksidenti në rrugë. Ndërsa u përpoq të kalonte rrugën, një makinë që erdhi me shpejtësi, e përplasi dhe ai vdiq pa shkuar ende në spital. Gjyshja thoshte se po ta çonin shpejt në spital do kishte shpëtuar, por komshia jonë që është infermiere na tha që ishte e pamundur që t’ia hidhte. Dëmtimi ishte në shtyllën kurrizore, dhe nëse do kishte shpëtuar për momentin, ai do mbetej ulok. Duke menduar se do ishte më keq po të kish mbetur në krevat, gjyshja bëri sikur e pranoi humbjen e burrit. S’kishte faj, kishin jetuar bashkë qëkur ajo ishte shtatëmbëdhjetë vjeçe. Pastaj, gjyshi e ka mbajtur mirë gjyshen, pavarësisht se janë lodhur për të rritur tetë fëmijë, por është një jetë e tërë. Ajo u tret çdo ditë e më shumë dhe vdiq pas nëntë muajsh, kur u katandis në një njeri vetëm dyzet e dy kile.
Halla dhe babai e kanë vuajtur humbjen e prindërve më shumë se fëmijët e tjerë, ndoshta për shkak se ata kanë jetuar më shumë bashkë. Për të kaluar dhimbjen për prindërit, halla filloi të punonte më me vrull në makinën qepëse. Gjithë ditën sajonte gjëra të ndryshme për të qepur e arnuar. Gjërat që sillnin komshiet për riparime, i mbaronte brenda pak orësh. Edhe im atë u zhyt në punë në zdrukthtarinë ku punonte. Por dihet, puna e shumtë sjell edhe mirëqenie. Pastaj, gjithë kjo punë përkoi edhe me ndryshimin e sistemit dhe në treg gjeje ç’të të donte shpirti. Kur unë mbarova shkollën e mesme, ne lymë shtëpinë si çdo vit dhe të gjitha mobiljet e vjetra i hodhëm. Im atë kishte bërë të reja për të gjitha dhomat. Kisha qejf të rrija në shtëpi mes librave të mi. Meqenëse kishim të ardhura, babai më tha që të konkurroja në degën që më pëlqente dhe të vazhdoja shkollën.
– Nëse të pëlqen të shkosh në universitet, unë do punoj natë e ditë e do të të mbaj moj bijë, të bëhet dhe një prej nesh me universitet. Pastaj, ti edhe lëkurën e ke më të bardhë se ne të tjerët, – më thoshtë babai.
– Sa për lëkurën, aq sa e kam larë dhe e kam kruar, normal që ka dalë më e bardhë se ne të tjerët, – thoshte halla me shenja dhe ne qeshnim të gjthë.
Motra e vogël ankohej: – Po mua pse s’më ke larë e kruar si atë dhe jam kaq e zezë? – dhe të gjithë qeshnim me naivitetin e saj.
Kështu, unë konkurrova dhe fitova konkursin për Histori-Gjeografi. E kisha vendosur që do të mësoja e të dilja mirë në fakultet dhe nuk doja të martohesha e të bëhesha me fëmijë qysh tetëmbëdhjetë vjeçe. Tri vitet e para në fakultet kam marrë vetëm dy shtata dhe notat e tjera i kisha teta e nënta. Nuk ndihesha ndryshe nga pjesa tjetër e studentëve dhe, të them të drejtën, kam patur shoqëri të mirë në kurs. Sapo fillova vitin e katërt, u dashurova me një djalë po nga Tirana, por që ishte dorë e bardhë.
– E di ti që unë jam dorë e zezë? – i thashë pasi pimë kafe katër apo pesë herë dhe kur ai po më vardisej hapur.
– Po, e di, pse ka ndonjë problem për ty? – më tha.
– Jo nuk ka problem për mua, por sinqerisht, nuk dua të nëpërkëmbem nga askush, – i thashë shumë serioze.
– Nëse do kesh mendjen e kokës në rregull, pra, do të duash të jetosh sipas normave të një familjeje normale, atëherë pse do kemi probleme? – më tha dhe më përkëdheli dorën. Kjo do të ishte e para përkëdhelje e M.-së nga gjithë përkëdhjeljet që vazhdojnë edhe sot, pas nëntë vitesh dashuri e shtatë vjet martese.
Edhe pse mendja më fluturoi pas M.-së, edhe vitin e fundit të fakultetit e mbylla me nota të mira. Sapo mbarova fakultetin, ne u martuam. Familja ime bëri dasëm të madhe sepse ishte dasma e parë, ndërsa te M.-ja mezi e pranuan martesën tonë dhe bënë një ceremoni të thjeshtë familjare. Ne u bëmë me fëmijë pas tre vitesh martese dhe këtë e vendosëm qysh në fillim: “S’ka fëmijë pa bërë të paktën një vit punë unë”. Qëllimi ishte të mos shkëputesha nga puna e jetesa në shoqëri. Kështu, unë punova mësuese në një fshat afër Tiranës, punë të cilën ma siguroi një shok i vjehrrit. Sot jam me dy fëmijë, që janë kopje si vjehrri dhe vjehrra ime. E meqenëse edhe fëmijët u kanë ngjarë atyre, ata kanë filluar të më pranojnë edhe mua. Ne nuk kemi jetuar asnjëherë me ta, por pas lindjes së fëmijëve, prindërit e M.-së na kanë ndihmuar që të dyve që të mos shkëputeshim nga puna.
Ndërsa babai u dha dy vëllezërve zanatin e tij, motra e vogël është bërë rrobaqepëse shumë e mirë si halla e gjyshja. Të dy vëllezërit janë martuar e kanë njëri vajzë e tjetri djalë. Ime motër akoma pret princin e kaltër. Po thonë, Zoti të hedh me një dorë e të pret me një tjetër. Ndërsa Zoti e ndihmoi gjyshin e gjyshen të integroheshin në jetën e Tiranës, tim eti iu pri mbarë me punën dhe me fëmijët, por nuk ishte e thënë që gjithçka të ecte mirë.
Para dy vitesh, babai im filloi të kishte një gjendje dobësie të vazhdueshme. Vëllezërit që punonin me të e kishin vënë re, por mendonin se e kishte nga mosha. Pas tre muajsh lodhjeje e djersitjeje gjithë kohën, vëllezërit e bindën që të vizitohej.
Por spitali do para shumë. Mjekja e lagjes e sorollati nja tri javë për shkak të sigurimeve. Vetëm kur im shoq ndërhyri me një shokun e tij te drejtori i ambulancës, ajo i dha më në fund rekomandimin për në spitalin “Nënë Tereza”. O Zot, mos pafsha askënd të përplaset atyre dyerve! Përveçse ke njeriun e dashur të familjes sëmurë e të dhemb shpirti, ajo ftohtësia e mjekëve është sikur të qëllon ndonjë gjithë kohën në stomak. Edhe në Spitalin “Nënë Tereza” na sorollatën për një muaj për të bërë dy analiza gjaku dhe një analizë të stomakut. Mjeku që i bëri sondën e stomakut babait tim, kur doli, na tha:
– Ashtu siç hani ju, normale që e ka stomakun copë.
– Pse si hamë ne? – ia priti im shoq që ishte ngjitur pas derës.
– Nuk po flas me ty, djalë. Po flas me familjarët e të sëmurit, – i tha doktori.
– Epo, unë jam i biri. A mund të më saktësosh se si hamë ne? – këmbënguli im shoq e ishte gati ta qëllonte. Në atë kohë, për fatin e mirë tonin, që të mos shkonte burri në burg, se nga mbiu komshia që kisha të mamaja ime. Ajo ishte infermiere dhe ishte tip i futur.
– Çfarë ka? – iu drejtua ajo mjekut.
– Unë po përpiqem të sqaroj familjarët për këtë zotërinë që nuk është hiç mirë e ky po më bën garipin! – u përgjigj gjithë përbuzje mjeku.
– Ja, se po hyj unë brenda dhe dal unë e ju sqaroj, – tha komshia jonë. Pritëm aty me zemrën copë sa nga çehrja që kish marrë babai, sa nga fjalët e doktorit.
Kur komshia infermiere doli, na tërhoqi në cep të korridorit. E pashë nga zbehja e saj se fjalët që do të thoshte do ishin edhe më të këqija sesa e kisha menduar.
– Babai yt nuk është hiç mirë, – filloi ajo, – ai ka një masë në stomak dhe me këtë analizën e parë duket si sëmundje e keqe. Nëse e fusin në operacion dhe i heqin masën, bashkë me një pjesë të stomakut që është e dëmtuar, ndoshta ka shance. Më vjen keq që duhet t’ju them këto fjalë, por kjo është gjendja.
– Po nëse bëhet operacion, sa janë shancet që të jetojë? – pyeti vëllai.
– Së pari, duhet të presë radhën, – tha ajo dhe ajo heshti për dy minuta, – por shancet nuk janë asnjëherë të garantuara. Nuk dihet ecuria dhe se sa do veprojnë kimiot më pas.
– Po radha? Sa bëhet fjalë që ky të presë kështu? – pyeta unë.
– Më vjen keq, por vetëm nëse jepni para mjekut mund ta arrini radhën. Kështu janë këta, të shohin vetëm nga xhepat. Pastaj e shohin që s’jeni të bardhë e mendojnë që s’merrni vesh.
Im shoq ishte gati t’i qëllonte murit meqenëse nuk qëllonte dot doktorin.
– E çfarë duhet të bëjmë? Për sa para bëhet fjalë? – pyeti vëllai im.
– Më lini dy apo tri orë kohë që të pyes dhe ju do t’ia jepni vetë doktorit, ju lutem mos më përzieni mua. Më vjen turp që s’ju ndihmoj dot, edhe pse ju njoh prej tridhjetë vitesh. – Komshia hyri e doli nga zyra e doktorit disa herë dhe më në fund, ai e kishte dhënë çmimin e vet. Kërkonte dy milionë për operacionin pa radhë dhe më pas kimiot duhet t’i blinim vetë, sepse spitali nuk ofronte asgjë.
Babain e futën në operacion pas një jave, por mjeku asnjëherë nuk e pa si pacientët e tjerë. Edhe infermieret në fillim shtrembëroheshin e mezi ia hidhnin sytë serumit apo qetësuesit që duhet të hidhnin në serum. Vetëm në turnin e komshies sime, im atë merrte shërbimin normal. Komshia na i jepte ilaçet që duhet të futeshin në serum dhe na thoshte të shkonim e t’u thonim infermiereve që t’ia bënin në orarin e duhur. Na e sqaronte gjithçka që ne të ishim të informuar e të dinim t’u kërkonim llogari infermiereve.
Ndërsa komiot i bënim gjithmonë kur në turn ishte komshia jonë. Ndërkohë që komshia jonë kujdesej në maksimum për babain, shikonim koleget e saj që i shtrembëroheshin duke bërë si të neveritura nga ne. Im atë bëri pesë seanca kimioje dhe vdiq tetë muaj pas operacionit. Përveç dhimbjes fizike nga sëmundja, ai mori me vete edhe dhimbjen e dallimit racist të infermiereve dhe doktorëve në spital.
E.
